Klasa w sobie, wyróżniona wyłącznie w oparciu o kryteria ekonomiczne, charakteryzuje się brakiem wymienionych poprzednio atrybutów. Opis tęgo rodzaju klasy, klasy — agregatu, daje Marks, charakteryzując w Osiemnastym biumaiie’a Ludwika Bonaparte chłopstwo francuskie te­go okresu, któremu odmawia prawa do miana klasy społecznej w peł­nym rozumieniu tego określenia. „Parcela, chłop i rodzina; obok inna parcela, inny chłop i inna rodzina. Kopa tego stanowi wieś, a kopa wsi jest departamentem… O ile miliony rodzin żyją w warunkach ekonomicz­nych, które różnią ich tryb życia, ich interesy i ich wykształcenie od trybu życia, interesów i wykształcenia innych klas i wrogo je im prze­ciwstawiają, to stanowią one klasę. O ile między drobnymi chłopami istnieje łączność tylko lokalna, a tożsamość interesów nie stwarza żadnej wspólności między nimi, żadnego związku w skali narodowej i żadnei organizacji politycznej — nie stanowią oni klasy ’ .

Drugim typem klasy jest klasa dla siebie, stanowiąca z za­sady chronologicznie późniejsze, bardziej dojrzałe stadium rozwojowe „klasy w sobie”; cechuje ją istnienie świadomości wspólnego położenia i wspólnych interesów, pewien poziom łączności i organizacji wewnątrz- klasowej, które prowadzą członków danej klasy do wystąpień w jej imieniu i do walk o zdobycie przywilejów będących domeną innej klasy.Wyłania się tu teoretyczny i pragmatyczny problem, w jaki sposób klasa może zdobyć świadomość swojego miejsca w społeczeństwie, więzi łączących i konfliktów dzielących ją od innych klas, roli, jaką odgrywa i może odegrać w przyszłości. Historia wskazuje, że pomagają w tym jednostki, często wywodzące się z innych klas społecznych. Odznaczając się większą przenikliwością spojrzenia i wyższymi kwalifikacjami, two­rzą one wizję roli danej klasy, wizję, która akceptowana przez jej człon­ków i spopularyzowana, staje się podstawą zbiorowych wystąpień w obronie interesów klasowych.

W procesie tym szczególni- wielką rolę odgrywa polityczna organizacja, która w swej działalności reprezentuje,a zarazem uświadamia i mobilizuje klasę.Spoidłem struktury klasowej każdej epoki są stosunki między klasami i ich odłamami wyrażone w kategoriach interesów sprzecznych, odmien­nych bądź zbieżnych trwale lub okresowo. W ramach każdej formacji istnieją z zasady wszystkie wymienione tu typy relacji pomiędzy rozmaitymi klasami.Cechę wszystkich formacji klasowych stanowi trwałe występowanie sprzeczności pomiędzy klasami podstawowymi, sprzeczności, które me mogą ulec likwidacji w ramach danej formacji, lecz jedynie okresowo bywają łagodzone. Ten rodzaj sprzeczności, polegający na utrzymywa­niu się przeciwstawności interesów tak długo, jak długo istnieje okreś­lona formacja, nazywany jest konfliktem strukturalnym.

Oprócz tego historia każdego społeczeństwa, w każdej formacji obfituje w liczne, niejako drugorzędne konflikty, które nieraz przybierają na sile, kiedy indziej znów, w obliczu większych niebezpieczeństw (np. obawy przed wzrostem siły innej klasy), zmieniają się w mniej lub bardziej długotrwałe alianse między klasami czy odłamami klasowymi (np. dzieje stosunków między feudalnymi właścicielami ziemskimi i umac­niającą swe wpływy burżuazją, stosunki między magnaterią polską i drobną szlachtą).Konflikt strukturalny, podobnie zresztą jak i relacje między mnymi klasami w kategoriach interesów, są — tak jak i same klasy zja wiskiem obiektywnym, niezależnym od woli i świadomości jednostek w nie uwikłanych. Uzmysłowienie sobie przez członków poszczególnych klas istnienia i charakteru interesów łączących i dzielących je od in­nych prowadzi do wytworzenia się postaw antagonistycznych, które w okresach kryzysowych, zaostrzenia się sprzeczności, zazwyczaj wiodą do różnych form walki klasowej.

W zależności od stopnia wykrystalizowania i okrzepnięcia klasy, a także od ogólnej sytuacji ekono­miczno-społecznej i politycznej, walka ta przybiera różne postacie. Członkowie jej mogą stawiać przed sobą różne cele, począwszy od osiągnięcia tylko pewnych niewielkich koncesji ze strony klasy panu­jącej, poprzez stosunkowo daleko posunięte żądania w zakresie redystry­bucji dóbr w ramach danej formacji, do obalenia i radykalnej zmiany istniejącego porządku ekonomicznego, do sięgnięcia po władzę politycz­ną, pozwalającą umocnić i utrwalić zdobycze w płaszczyźnie ekonomicz­nej, do szerzenia własnej ideologii, własnej wizji społeczeństwa i misji dziejowej poszczególnych jego części.

Tak dzieje isię w przypadku klas antagonistycznych, pomiędzy którymi istnieje konflikt strukturalny, i w przypadku klas nowych nie mieszczących się w ramach danej for­macji, które dążą do zerwania pęt hamujących ich dalszy rozwój.Równocześnie trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, iż ludzie żyjący w -poszczególnych epokach często nie tylko nie uzmysławiali sobie obiektywnie istniejącej klasowej struktury, ale niekiedy postrze­gali inne różnice i przedziały w obrębie społeczeństwa. Te inne podziały (np. kastowe, stanowe, uwarstwienia) również mają charakter obiektyw­ny, a zajmowane w nich miejsce oznacza realne, zróżnicowane przywi­leje i ograniczenia, usankcjonowane panującymi w danym czasie pisa­nymi i niepisanymi kodeksami praw i powinności.

I tak np w społeczeństwie okresu feudalnego, wykształcone i ugrun­towane podziały stanowe przecinały się z przynależnością klasową. Przynależność do stanów, zdobywana poprzez urodzenie bądz znacznie rzadziej — nobilitację, wyznaczała szansę życiową poszczegól­nych jednostek, otwierając jedne drogi i zamykając — w sposób trudny do przezwyciężenia — inne, na co dzień zaznaczając się odmiennymi ubiorami, różnymi przymiotnikami określającymi w dokumentach oficjal­nych stan osobnika itd. W skład każdego stanu (stany podstawowe: szlachta, mieszczaństwo, chłopi oraz stan odrębny – duchowieństwo) wchodziły jednostki należące do różnych klas społecznych. Do stanu szlacheckiego należała przede wszystkim szlachta, stanowiąca klasę feudałów, ale oprócz niej również szlachta zagonowa, sama uprawiająca swoje niewielkie włości, oraz szlachta—gołota żyjąca już wyłącznie z pracy najemnej.